Bireyler, önceden yatırılan kaynakların (zaman, para veya çaba) bir sonucu olarak bir davranış veya çabaya devam ettiklerinde batık maliyet yanılgısına kapılırlar (Arkes ve Blumer, 1985). Kayıptan kaçınma ve statüko önyargısı ile ilgili olan bu yanlışlık, devam eden bir taahhütten kaynaklanan önyargı olarak da görülebilir. Örneğin, zararın daha başındayken zarardan dönme şansını kaçırdığınız anlarda battı balık yan gider anlayışıyla davranışlarımızı devam ettirme durumudur. Batık Maliyet Yanılgısı aslında hiçte rasyonel olmayan bir karar verme şeklidir.
Duygularımız çoğu zaman mantıklı kararlardan sapmamıza neden olduğu için ortaya çıkar. Bir çabayı taahhüt ettikten sonra terk etmek ve ona kaynak yatırmak, muhtemelen olumsuz suçluluk ve savurganlık duygularına neden olur. Olumsuz bir kayıp duygusundan kaçınmak istediğimizden, en iyi çıkarımıza olmasa bile yatırım yaptığımız bir kararı takip etme olasılığımız yüksektir (Arkes ve Blumer, 1985). Bu makale, “Sunk cost fallacy (batık bedel yanılgısı)” ın önemi, beyinde ne gibi aktivasyonlara neden olduğu ve nasıl önleneceği konularını içermektedir (Arkes ve Blumer, 1985).
NEDEN SUNK COST FALLACY ÖNEMLİDİR
Batik maliyet yanılgısı, günlük hayatımızın birçok yönünü ve uzun vadeli etkileri olan daha büyük kararları etkiler. Batık maliyet yanılgısı, mantıksız ve yetersiz sonuçlara yol açan kararlar aldığımız anlamına gelir. Şimdiki ve gelecekteki maliyetlerimiz ve faydalarımız yerine geçmiş yatırımlarımıza odaklanıyoruz, bu da kendimizi artık en iyi çıkarımıza uygun olmayan kararlara adadığımız anlamına geliyor (Blasingame, 2011;Bondarenko, 2015).
Batık maliyet yanılgısı kısır bir döngüdür çünkü bu döngü içerisinde zaten yatırım yaptığımız girişimlere para, zaman ve çaba harcamaya devam ediyoruz. Ne kadar çok yatırım yaparsak, çabayı sürdürmeye o kadar bağlı kalıyoruz. (Bondarenko, 2015; Blasıngame, 2011).
SUNK COST FALLACY DE BEYİNDE NELER OLUYOR
Geleneksel ekonomi teorisine göre, rasyonel karar verme, mevcut alternatiflerle ilişkili mevcut ve gelecekteki maliyetlere ve faydalara dayanmalıdır (Bernoulli, 1954). Halihazırda katlanılan ve geri alınamayan geçmiş maliyetler, mevcut yatırımlar hakkında karar verirken göz ardı edilmelidir. Yine de, insanlar karar alma süreçlerinde önceki yatırımlardan sıklıkla etkilenirler ve “batık maliyet” etkisi olarak bilinen bilişsel bir önyargıya yenik düşerler (Arkeş ve Blumer, 1985; Arkes ve Ayton, 1999). Batık maliyet etkisi genellikle olumsuz finansal (McNamara ve diğerleri, 2002), politik (Staw, 1976) veya kişisel sonuçlara (Strübe, 1988) yol açsa da, nörobiyolojik temelleri büyük ölçüde bilinmemektedir.
Son yıllarda karar süreçlerinin beyinde nasıl uygulandığını anlamada hızlı ilerlemeler görülmüştür (Rangel vd., 2008; Kable ve Glimcher, 2009; Grabenhorst ve Rolls, 2011;Blakemore ve Robbins, 2012). Yapılan nörofizyolojik ve nörogörüntüleme çalışmaları, ventral striatum, amigdala, ön singülat korteks (ACC) ve parietal korteks (Platt ve Glimcher, 1999; de Martino ve diğerleri, 2006; Hare ve ark., 2006; Hare ve ark. , 2008; Hunt ve diğerleri, 2012) gibi beyin alanlarıyla batık maliyet yanılgısı arasında bağlantı bulmuşlardır. Bununla birlikte, özellikle orbitofrontal korteks (OFC) ve ventromedial prefrontal korteksin (vmPFC) bir seçeneğin çeşitli boyutlarını entegre ettiği ve beklenen değeri veya faydayı hesapladığı düşünülmektedir, (Padoa- Schioppa ve Aşsad, 2006; Kable ve Glimcher, 2009; Grabenhorst ve Rolls, 2011; Schwabe ve diğerleri, 2012; Valentin ve diğerleri, 2007) ve bu bölgeler ekonomik ve psikolojik karar teorilerinin merkezinde yer alır (von Neumann ve Morgenstern, 1944; Kahneman ve Tversky, 2013).
Yapılan başka bir çalışma yüksek düzeyde uyum ve vicdan sahibi bireylerin batık maliyet etkisine daha duyarlı olduğunu ortaya koymuştur. Dahası, bu araştırmada bulunan insüladaki sinirsel aktivasyon, bu kişilik özellikleri ile batık maliyet etkisi arasındaki ilişkiyi açıklamaktadır. Bulgular, önemli pratik çıkarımlar içerir ve bu etkinin psikolojik ve sinirsel mekanizmalarına ilişkin anlayışımıza katkıda bulunur (Bernoulli, 1954). Başka bir FMRI çalışmasına baktığımızda, batık maliyetler altında karar verme sırasında sol insülada daha güçlü bir aktivasyon görülmüştür (Arkes and Blumer, 1985; Arkes and Ayton, 1999). Ayrıca, denekler arasında aynı bölgedeki farklı aktivite, batık maliyet etkisinin gücündeki bireysel farklılıklar ile yüksek oranda ilişkilendirilmiştir. Bu sonuçlar, insüla’nın batık maliyet etkisindeki bireysel farklılıkların altında yatan önemli bir nöral substrat olduğunu göstermektedir (Staw, 1976, Strube, 1988; McNamara, Moon and Bromiley, 2002).
Uyumluluk, fedakarlık, itaat ve şefkatle karakterize bir kişilik özelliğidir. Son derece uyumlu insanlar iyi sosyalleşir ve sosyal durumlarda çatışmadan kaçınırlar. Yüksek vicdanlı bireyler organize, dikkatli, güvenilir, çalışkan ve üretken olmayan çalışma davranışlarından kaçınma eylemi gösterirler (Costa ve McCrae, 1992; Graziano ve ark., 1997). Yüksek düzeyde uyumluluk ve vicdanlılığa sahip kişiler, sosyal normlara ve değerlere güçlü bir şekilde bağlı kalma eğiliminde olan kişilerdir (Costa ve McCrae, 1992; Hogan ve Ones, 1997). Bununla birlikte, özellikle, mevcut sonuçlar, normal günlük hayata uyum sağlayan bu insanların, batık maliyet durumlarında paradoksal olarak uyumsuz kararlar verebileceğini göstermektedir (Booth-Kewly ve ark., 1994; Arthur ve ark., 1996; Raynor ve ark., 2009). İnsüla’nın koku alma, gustasyon, ağrı ve somatosensoriyel işlemede rol oynadığı bilinmektedir. Özellikle, dorsal on bölge, olumsuz duygusal işlemede önemli bir rol oynar ve bu nedenle buradaki aktivite, öngörücü olumsuz duygunun nöral bir belirteci olarak gösterilmiştir. Batık maliyetlerin, kurallara ve düzenlemelere uymak için sosyalleşen bireylerde (yüksek düzeyde uyumluluk / vicdanlılığa sahip olanlar) daha güçlü olumsuz duygular ortaya çıkarabileceğini ve bunun sonucunda bu tür insanların daha fazla batık maliyet etkileri yaşayabileceğini ortaya konmuştur. Ayrıca, önceki çalışmalara bakıldığında riskli karar verme sırasında daha yüksek izolasyon aktivasyonu sergileyen kişilerin daha yüksek kayıptan kaçınma sergilediğini bildirmiştir; araştırmacılar, bu bölgenin kayıpları önlemeyi öğrenmede anahtar bir rol oynadığını öne sürmüşlerdir. Birlikte ele alındığında, bulgularımız batık maliyet etkisinin, en azından kısmen, israf etmeme ilkesine bağlılıktan kaynaklanabileceği teorisini desteklemektedir (Booth-Kewly ve ark., 1994; Arthur ve ark., 1996; Raynor ve ark., 2009).
Yapılan fonksiyonel bağlantı analizinin sonuçları, insüla’nın batık maliyet etkisinde yer alan anahtar bir yapı olduğunu da desteklemektedir. PPI analizi, sol insüla ile sol LPFC arasındaki işlevsel bağlantının, IFG dahil, batık maliyetler altında karar verme sırasında arttığını göstermiştir. LPFC’nin öz denetim, duygu düzenleme ve işleyen belleğe dahil olduğu bilinmektedir. Ayrıca, sosyal normların LPFC’de temsil edildiği düşünülmektedir ve bu alan, kural temelli kontrolde anahtar rol oynamaktadır. Bu fikir doğrultusunda, yakın zamanda yapılan bir çalışma, dorsal LPFC’nin anodal transkranıyal doğru akım stimulasyonunun (tDCS) batık maliyet etkisini arttırdığını göstermiştir. Bu nedenle, bu iki bölge arasındaki sıkı bağlantı, batık maliyetlerin etkisi altında karar vermeyi önleyebilir (Ochsner ve ark., 2007; Bor ve ark., 2007; Hare, Camerer ve Rangel, 2009; Garcia ve ark., 2015)
Hare, Camerer ve Rangel, (2009), Rangel ve Clithero, (2013) ve Bogdanov , Ruff, Schwabe, (2015) tarafından yapılan araştırmalar, sol insüla ve IFG’ye ek olarak, pgACC / MPFC ve dACC / SMA’nın batık maliyetler altında karar verme sırasında etkin gösterdiğini saptamıştır . Bu ACC alt bölgelerinin duygu düzenleme ve bilişsel / duygusal çatışma işlemeye dahil olduğu bilinmektedir (Etkin, Agner, Kalisch, 2011). Bu araştırma sonuçları, tercihe mi yoksa batık maliyetlere mi öncelik verme kararının duygusal bir çatışma içerdiğini gösterebilir. Zeng ve arkadaşları (2013) yapılan başka bir araştırmada, parietal ve frontal alanlarda batık maliyetin kodlanmasıyla batık maliyetin ve artan maliyetin farklı sinirsel kodlamasını bulmuşlardır. Başka bir çalışma, batık maliyetler daha yüksek olduğunda dorsal LPFC ve amigdalada daha fazla aktivite buldu; ACC. Konular arasında, batık maliyet etkisi, dorsal LPFC aktivitesi ile sadece zayıf bir şekilde pozitif korelasyon göstermiştir. Bununla birlikte, israfı önlemek için doğrudan kişiye özgü bir arzu ölçüsü, dorsal LPFC ile daha güçlü bir şekilde ilişkilidir (en son olarak, aynı grup, transkranıyal doğru akım uyarımı kullanarak batık maliyet etkisinde yine dorsal LPFC’nin kritik bir rolünü göstermiştir). Haller ve ark., (2014) ve Bogdanox ve ark., (2015) tarafından yapılan ayrı çalışmalar atıksızlık ilkesini takip etmenin batık maliyet etkisine neden olduğu ve Lateral PFC alanlarının bu ilkenin uygulanmasıyla ilişkili olduğu şeklinde bulgular ortaya koymuştur (Haller ve Schwabe 2014; Bogdanox, Ruff, Schwabe, 2015).
SUNK COST FALLACY NASIL ÖNLENİR
İçsel bilişsel yanılgıların üstesinden gelmek zor olsa da, batık maliyet yanılgısının farkında olursak, geçmiş taahhütler yerine mevcut ve gelecekteki maliyet ve faydalara odaklanmamızı sağlamaya çalışabiliriz. Araştırmalar, duygularımıza dayalı kararlar vermekten kaçındığımızda batık maliyet yanılgısının etkilerinin azaldığını gösterdiğinden, daha önceki bir taahhüdü bırakmanın eşlik ettiği savurganlık veya suçluluk duygusu yerine somut eylemlere odaklanmalıyız (Jarmolowicz, Bickel, Sofis, Hatz, ve Mueller, 2016).
Ancak duygularımızı, kararlarımız üzerinde güçlü etkiler oluşturduğundan görmezden gelmek bizim için zordur. Bunun yerine, karar vermemize yardımcı olması için teknolojiye başvurabiliriz. Bilgi teknolojisi sistemleri rasyonel seçimler yapar ve daha önce gelen kararlar zincirinden etkilenmez (Herrmann, Kundisch, ve Rahman, 2015).
SONUÇ
Özetle, Batık maliyet yanılgısı, nörobiyolojik temelleri olan, telafi edilemez olsa bile, halihazırda taahhüt ettiğimiz bir çabayı sürdürme eğilimimizi tanımlar. Batık maliyet yanılgısının olumsuz duygulardan kaçınma arzumuzdan kaynaklandığı düşünüldüğünden, karar verirken duygularımızı denklemden çıkarmaya çalışmalıyız. Ancak duygular güçlüdür ve görmezden gelinmesi zordur. Bunun yerine, batık maliyet yanlışlığından etkilenebileceğimiz senaryolar söz konusu olduğunda karar vermemize yardımcı olacak teknolojileri kullanmak isteyebiliriz.
KAYNAKLAR
Arkes, H. R., & Ayton, P. (1999). The sunk cost and Concorde effects: Are humans less rational than lower animals?. Psychological bulletin, 125(5), 591.
Arkes, H. R., & Blumer, C. (1985). The psychology of sunk cost. Organizational behavior and human decision processes, 35(1), 124-140.
Arthur Jr, W., & Graziano, W. G. (1996). The five‐factor model, conscientiousness, and driving accident involvement. Journal of personality, 64(3), 593-618.
Bernoulli, D. (2011). Exposition of a new theory on the measurement of risk. In The Kelly capital growth investment criterion: Theory and practice (pp. 11-24).
Blakemore, S. J., & Robbins, T. W. (2012). Decision-making in the adolescent brain. Nature neuroscience, 15(9), 1184.
Blasingame, J. (2011, October 3). Beware of the Concorde fallacy. Forbes. Retrieved November 03, 2020, from https://www.forbes.com/sites/jimblasingame/2011/09/15/beware-of-the-concorde-fallacy/#5655b8334e22
Bogdanov, M., Ruff, C. C., & Schwabe, L. (2017). Transcranial stimulation over the dorsolateral prefrontal cortex increases the impact of past expenses on decision-making. Cerebral cortex, 27(2), 1094-1102.
BONDARENKO, P. (2019, October 7). Sunk cost. Retrieved November 03, 2020, from https://www.britannica.com/topic/sunk-cost
Booth‐Kewley, S., & Vickers Jr, R. R. (1994). Associations between major domains of personality and health behavior. Journal of personality, 62(3), 281-298.
Bor, D., & Owen, A. M. (2007). A common prefrontal–parietal network for mnemonic and mathematical recoding strategies within working memory. Cerebral cortex, 17(4), 778-786.
Costa, P. T., & McCrae, R. R. (1992). Neo personality inventory-revised (NEO PI-R). Odessa, FL: Psychological Assessment Resources.
De Martino, B., Kumaran, D., Seymour, B., & Dolan, R. J. (2006). Frames, biases, and rational decision-making in the human brain. Science, 313(5787), 684-687.
Etkin, A., Egner, T., & Kalisch, R. (2011). Emotional processing in anterior cingulate and medial prefrontal cortex. Trends in cognitive sciences, 15(2), 85-93.
García-Pacios, J., Garcés, P., Del Río, D., & Maestú, F. (2015). Early detection and late cognitive control of emotional distraction by the prefrontal cortex. Scientific reports, 5(1), 1-11.
Grabenhorst, F., & Rolls, E. T. (2011). Value, pleasure and choice in the ventral prefrontal cortex. Trends in cognitive sciences, 15(2), 56-67.
Haller, A., & Schwabe, L. (2014). Sunk costs in the human brain. Neuroimage, 97, 127-133.
Hare, T. A., Camerer, C. F., & Rangel, A. (2009). Self-control in decision-making involves modulation of the vmPFC valuation system. Science, 324(5927), 646-648.
Herrmann, P. N., Kundisch, D. O., & Rahman, M. S. (2015). Beating irrationality: does delegating to IT alleviate the sunk cost effect?. Management Science, 61(4), 831-850.
Hogan, J., & Ones, D. S. (1997). Conscientiousness and integrity at work. In Handbook of personality psychology (pp. 849-870). Academic Press.
HR, A. (1985). Blumer C. The psychology of sunk cost. Organ. Behav. Hum. Decis. Process, 35, 124-140..
Hunt, L. T., Kolling, N., Soltani, A., Woolrich, M. W., Rushworth, M. F., & Behrens, T. E. (2012). Mechanisms underlying cortical activity during value-guided choice. Nature neuroscience, 15(3), 470-476.
Jarmolowicz, D. P., Bickel, W. K., Sofis, M. J., Hatz, L. E., & Mueller, E. T. (2016). Sunk costs, psychological symptomology, and help seeking. SpringerPlus, 5(1), 1699.
Kable, J. W., & Glimcher, P. W. (2009). The neurobiology of decision: consensus and controversy. Neuron, 63(6), 733-745.
Kahneman, D., & Tversky, A. (2013). Prospect theory: An analysis of decision under risk. In Handbook of the fundamentals of financial decision making: Part I (pp. 99-127).
McNamara, G., Moon, H., & Bromiley, P. (2002). Banking on commitment: Intended and unintended consequences of an organization’s attempt to attenuate escalation of commitment. Academy of Management Journal, 45(2), 443-452.
Neumann, L. J., & Morgenstern, O. (1947). Theory of games and economic behavior (Vol. 60). Princeton: Princeton university press.
Ochsner, K. N., & Gross, J. J. (2007). The neural architecture of emotion regulation. Handbook of emotion regulation, 1(1), 87-109.
Padoa-Schioppa, C., & Assad, J. A. (2006). Neurons in the orbitofrontal cortex encode economic value. Nature, 441(7090), 223-226.
Platt, M. L., & Glimcher, P. W. (1999). Neural correlates of decision variables in parietal cortex. Nature, 400(6741), 233-238.
Rangel, A., & Clithero, J. A. (2013). Neuroeconomics: Chapter 8. The Computation of Stimulus Values in Simple Choice. Elsevier Inc. Chapters.
Raynor, D. A., & Levine, H. (2009). Associations between the five-factor model of personality and health behaviors among college students. Journal of American College Health, 58(1), 73-82.
Staw, B. M. (1976). Knee-deep in the big muddy: A study of escalating commitment to a chosen course of action. Organizational behavior and human performance, 16(1), 27-44.
Strube, M. J. (1988). The decision to leave an abusive relationship: empirical evidence and theoretical issues. Psychological bulletin, 104(2), 236.
Zeng, J., Zhang, Q., Chen, C., Yu, R., & Gong, Q. (2013). An fMRI study on sunk cost effect. Brain research, 1519, 63-70.
